Vibe-shift – De Groene Amsterdammer

‘Vreselijk,’ vond Rob Jetten (D66) het verhaal van Denise, een alleenstaande moeder van twee kinderen die tijdens het RTL-debat vertelde dat het gezin al jaren in het krappe appartement van haar moeder en stiefvader woonde, omdat ze geen eigen woning kan vinden. ‘Dit moeten we ons allemaal aantrekken en dit moet topprioriteit zijn.’

‘Wij moeten leveren wat zij vraagt’, vulde Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) aan.

‘Er moet gewoon meer gebouwd worden’, beaamde Dilan Yesilgöz (VVD), ‘en de hoe-vraag hoeft ook niet zo ingewikkeld te zijn. Dus ik hoop ook echt dat we dat gaan leveren.’

Het wensenlijstje van de kiezer was helder: een betaalbare woning, minder migranten en meer geld in de portemonnee. Het liefst snel een beetje. ‘Wie kan er leveren?’ was dan ook de terugkerende vraag tijdens de talloze verkiezingsdebatten. Het idee dat politieke partijen opkomen voor de belangen van hun eigen achterban – of dat nu de arbeiders, de boeren, of middenklassers zijn – leek deze campagne achterhaald. Iedere lijsttrekker die kans dacht te maken op het torentje voegde zich naar de wensen van ‘de kiezer’.

Het was de stok waarmee Geert Wilders in de hoek werd gedreven: de PVV had haar kans gehad, ze mocht zelfs de minister van Asiel en Migratie leveren, maar de enige reden waarom we nog steeds geen strenger asielbeleid hebben is omdat Marjolein Faber met ‘prutwetten’ kwam. Had Fleur Agema niet beloofd dat de spoedeisende hulp in het Heerlense Zuyderland-ziekenhuis zou openblijven? Had Geert Wilders niet gezegd dat het eigen risico zou worden afgeschaft? ‘U bent er nooit, totdat er een incident is. Dan gaat u los op Twitter’, zei Yesilgoz bij het EenVandaag-debat. ‘U levert niet!’

Ook de opmerking van Caroline van der Plas tijdens het NOS-slotdebat, dat haar woonminister Mona Keijzer druk bezig is om alles te regelen wat de andere partijen bepleitten, kon vooral rekenen op hoongelach. Want ja, in weerwil van de campagneslogan – ‘BBB levert’ – is de politieke erfenis van de boerenpartij toch vooral een nóg verder vastgedraaid stikstofdossier. Geen wonder dus, dat de BBB daarop werd aangevallen.

CDA-leider Henri Bontenbal, die hoopte de naar NSC en BBB uitgeweken kiezer terug te winnen nu duidelijk was dat die partijen niet hadden geleverd, bezwoer dat zijn partij het heel anders zou aanpakken. Meermaals legde hij uit dat besturen betekent dat we ‘de cirkel van verbroken beloftes’ moeten doorbreken, omdat de kiezer alleen maar teleurgesteld raakt wanneer politici te hoog van de toren blazen. Rob Jetten liet zich er niet door afremmen. ‘Het kan wél!’ was zijn mantra. Als enige drukte hij bij het eerste RTL-debat op de groene knop bij de stelling ‘Een kabinet onder mijn leiding garandeert elk jaar honderdduizend woningen erbij’. Vervolgens ontspon zich een discussie over dat woordje ‘garanderen’.

‘Een van de redenen waarom mensen het vertrouwen verliezen is omdat de politiek te weinig resultaten boekt,’ zei Bontenbal. ‘Maar ook omdat er te vaak te grote beloftes worden gedaan.’

‘U vraagt om een garantie’, zei Timmermans. ‘En die garantie kunnen we niet geven.’

Yesilgöz had ‘echt getwijfeld’, want ze wil er ‘vol voor gaan’, maar ook zij waarschuwde voor ‘valse beloftes’.

‘Dit rondje laat precies zien waarom het de afgelopen jaren niet gelukt is’, zei Rob Jetten. ‘Bij de Nederlandse politiek en overheid ontbreekt het al tien, vijftien jaar aan lef en ambitie.’

Het was tekenend voor de hele campagne, en voor een bepaalde opvatting van politiek. Een politiek die draait om resultaten boeken. De kiezer vraagt, de overheid moet leveren. En als die resultaten uitblijven, dan moet je niet gek opkijken als teleurgestelde burgers hun toevlucht zoeken bij protestpartijen. Volgens die logica is de beste manier om radicaal-rechts te bestrijden dan ook om een stabiel middenkabinet te formeren, met kundige bestuurders die in plaats van elkaar in de haren te vliegen, samenwerken om wetten te maken.

Op het eerste gezicht zou je deze verkiezingsuitslag ook kunnen lezen als een signaal dat de kiezer daarnaar snakt, na twee jaar bestuurlijke chaos en onderling gekrakeel. Dat de PVV, ondanks de 26 overgebleven zetels, is afgestraft omdat ze hun beloftes niet zijn nagekomen. Maar zoals de politicologen in de studio van de NOS na de exitpoll direct al signaleerden is de radicaal-rechtse stem niet verstomd. Integendeel: het blok van PVV, JA21, Forum voor Democratie en BBB – stuk voor stuk partijen die het niet zo nauw nemen met de rechtsstaat en flirten met ‘remigratie’ – is groter dan ooit.

Uiteindelijk was het Jetten die de electorale wind in de zeilen kreeg, door zich te presenteren als de vrolijke tegenpool van de chagrijnige Wilders. Niet de antipopulist Bontenbal, met zijn ‘moedige keuzes’, niet de linkse hoop Frans Timmermans, die zijn best deed kalm en betrouwbaar over te komen, maar Rob Jetten, met zijn opgestroopte hemdsmouwen en onuitwisbare lach, werd de grote winnaar. Wat de D66-leider beter dan die andere twee uitdagers begreep was dat het draaide om de ‘vibe’. Een gevoel. Een stemming. En die creëer je makkelijker met een lekker TikTok-filmpje of snedige one-liner dan met een doorwrocht verkiezingsprogramma.

De (niet zo wetenschappelijke) theorie van ‘vibes-based politics’ staat juist haaks op het idee dat de kiezer alleen maar kijkt naar de in het verleden behaalde resultaten of de meest geloofwaardige beloftes. Belangrijker dan de resultaten is de befaamde onderbuik en als de verkiezingswinst van Jetten een ding bewijst, dan is het wel dat die niet alleen beroerd kan worden bij de boze burger.

Nu links bij elkaar opgeteld dertig zetels overhoudt, zullen ze zich bij GroenLinks-PvdA afvragen hoe ze in hemelsnaam de neerwaartse trend kunnen keren waar ze al bijna twintig jaar in vastzitten. Hoe komen ze los van het elite-imago dat hen door rechts zo effectief is aangewreven? Hoe zorgt ‘links’ ervoor dat het zelf de toon zet, in plaats van telkens in het defensief gedrongen te worden? Nederlanders zijn over de meeste thema’s niet per se ‘rechtser’ gaan denken, blijkt telkens uit kiezersonderzoek, maar toch is de afkeer voor ‘links’ gegroeid, omdat de vibe veel Nederlanders niet bevalt.

Lag het aan de lijsttrekker? In Brussel kon Frans Timmermans doen waar hij goed in is: ambitieuze plannen uitwerken, redevoeringen geven waarin hij zijn visie op de grote uitdagingen voor onze tijd ontvouwde. In de Nederlandse tv-studio’s, waar hij in soundbites moest uitleggen hoe hij zou leveren, was hij zichtbaar minder op zijn gemak. Het TikTok-filmpje dat hij op verkiezingsdag samen met Jesse Klaver maakte – met de ruggen tegen elkaar een mash-up van 4 Non Blondes en Nicki Minaj playbackend– was het toppunt van wat de jeugd van tegenwoordig ‘cringe’ noemt. Geen vibe waarmee je verkiezingen wint – en dus trad Timmermans af.

Het is de vraag of het zal helpen. Wat zowel in de ‘politiek van het leveren’ als ‘de politiek van de vibes’ onderbelicht blijft is de ideeënstrijd. In de aanloop naar deze verkiezingen interviewde De Groene de ideologen van verschillende partijen. Vanuit het wetenschappelijk instituut bezinnen zij zich op de grondbeginselen van waaruit hun partij politiek bedrijft. Het ging over de ‘zij-aan-zij-samenleving’ die de christen-democratie voor ogen staat. Over het samensmelten van de sociaal-democratie en het groene verhaal. En over verschillende invullingen van het liberalisme. Het is nobel werk van deze denkers, maar zodra de campagnecarrousel begint te draaien wegen de adviezen van de communicatieadviseur toch net wat zwaarder dan de rapporten van de partij-ideoloog.

Het verraderlijke van een vibe is alleen dat hij vluchtig is. Als de verpakking boven de inhoud gaat, kan een nieuwe lijsttrekker met een handige campagne misschien de stemming weer kantelen, maar hoe bestendig is zo’n vibe-shift? Mocht het lukken een stabiel middenkabinet te smeden dat voortvarend aan de slag gaat met het wensenlijstje van de kiezer, is dat allesbehalve een garantie dat het culturele chagrijn dat radicaal-rechts aanwakkert straks verdwijnt. Zeker niet als er amper een linkse oppositie overblijft die de onvrede op een andere manier kan kanaliseren.

Lees verder: