Cordon sanitaire – De Groene Amsterdammer

In een indringende reportage afgelopen weekend in de Volkskrant omschreef journalist Arnout le Clercq dat het terugdraaien van de uitholling van de rechtsstaat in Polen complex is en nauwelijks lukt. De terugkeer van Trump als de president van de VS geeft autoritair leiderschap wereldwijd de wind in de rug. In het licht van deze feiten is het minste wat we kunnen doen: zo snel mogelijk orde op zaken stellen in ons land. Als het op de rechtsstaat aankomt, is voorkomen beter dan genezen. Of sterker nog: weg is weg. Welke politieke instrumenten staan ons ter beschikking om de mondiale radicaal-rechtse trend in Nederland te bevechten?

Vorige week schreef Léonie de Jonge op deze plek dat de PVV ‘momenteel ongestoord haar machtspositie kan uitbouwen’. De gekozen constructie van kabinet-Schoof, met Wilders die vanuit de Tweede Kamer ‘oppositie’ kan voeren tegen een coalitie waarin zijn partij de grootste is, is voor hem ideaal. NSC en VVD hebben de weg geplaveid voor de normalisering van radicaal- en extreem-rechts gedachtegoed, legde De Jonge uit. We zouden de bescherming van de rechtsstaat dus haast niet slechter kunnen aanpakken.

Wat als we het over een andere boeg gooien? Ik schrijf ‘we’, maar heb het, gezien het huidige politieke krachtenveld, concreet vooral over de VVD. Het is cruciaal dat deze partij het rechtsstatelijke licht ziet, verkiezingen uitroept en van koers wijzigt. De huidige stand van juridisch en politicologisch onderzoek suggereert, naar mijn interpretatie, dat het uitroepen van het goede oude cordon sanitaire de passende vervolgstap is. Ten eerste omdat studies naar rechtsstatelijk verval tonen dat de beste bescherming voor grondwettelijke normen en belangrijke instituties zoals de media, universiteiten en het rechtswezen is om simpelweg geen macht te geven aan politici die ze willen schaden. Beloften (‘rechtsstaatverklaringen’), coalitieafspraken of institutionele waarborgen als grondwettelijke toetsing stutten de rechtsstaat niet zodra autoritairen aan de macht komen – dat zagen we onder meer in Polen. Tegen politici die te kwader trouwe zijn, is weinig opgewassen. Ten tweede kan een cordon sanitaire ook strategische voordelen bieden. Het uitsluiten van een partij kan ertoe leiden dat kiezers hun stem dan maar op een andere partij uitbrengen. Een tactiek waar de VVD garen bij spon, tot Yesilgöz de PVV niet meer uitsloot.

Een cordon sanitaire is geen volledige oplossing, het is zelfs niet ideaal. In een debat in De Balie zette de Vlaamse filosoof Anton Jäger uiteen dat het ideologisch geen gewicht in de schaal legt. De uitsluiting van een partij overtuigt kiezers niet van het ongelijk van die partij. Steun voor die partij blijft ook vaak bestaan, zo illustreert de situatie van het Vlaams Belang in Vlaanderen. Bovendien kent een cordon sanitaire het nadeel, legde Jäger uit, dat de andere partijen die deelnemen aan de verkiezingen politiek tot elkaar veroordeeld kunnen raken, zeker als de uitgesloten partij aanzienlijke aanhang vergaart. De overgebleven partijen moeten dan steeds met elkaar regeren, waardoor ze hun onderlinge principieel-ideologische verschillen niet meer invoelbaar kunnen maken. Zij veranderen dan, in de ogen van kiezers, in een amorfe klomp partijen. De uitgesloten partij daarentegen kan zich profileren, overal tegenaan schoppen en lijdt, door de afwezigheid van regeringsdeelname, geen enkele reputatieschade. Dit kan tot de gevaarlijke situatie leiden waarin verkiezingen een keuze worden tussen óf de uitgesloten partij óf ‘de rest’, met als risico een monsterzege en zelfs meerderheid voor de extremistische partij.

Een cordon sanitaire is daarmee een geschikte tussenoplossing, niet in de laatste plaats omdat het een democratische strategie is, ondanks beweringen van het tegendeel. Iedere meerderheid die gevormd wordt op basis van de zetelverdeling in het parlement heeft dezelfde democratische legitimiteit, ook als daarbij om een partij heen wordt gewerkt. (Vergeet niet: de 37 zetels van de PVV – nu 35 in de peilingen – is in een systeem met 150 zetels helemaal niet zó veel. Bij lange na geen meerderheid. De tijd van echt grote partijen in Nederland is voorbij.)

Tijdens het respijt dat het cordon sanitaire biedt, moeten rechtsstatelijke partijen de politiek naar zich toe zien te trekken. Het biedt ze de kans zelf meer de politieke agenda te bepalen, in plaats van steeds politiek doodlopende wegen in te worden geduwd. Het biedt ze de kans rechtsstatelijke politiek over meer te laten gaan dan ‘dat mag niet van de rechtsstaat’. Het biedt ze de kans te komen met een toekomstvisie, passend bij de ideologische grondslagen van de betreffende partij, die tot de verbeelding spreekt. Kijkend naar het nieuws is in ieder geval één ding kristalhelder: haast is geboden. Het is tijd voor echt weerstand bieden en echte politiek. Niet eenvoudig, wel noodzakelijk.

Verder lezen: